Jak skutecznie podnieść zarzut przedawnienia roszczenia? Kompleksowy poradnik

Zarzut przedawnienia roszczenia to jedno z fundamentalnych narzędzi obrony dostępnych dla dłużników w polskim systemie prawa cywilnego. Jego właściwe zrozumienie i umiejętne zastosowanie może zadecydować o wyniku sporu sądowego, chroniąc przed koniecznością zaspokojenia dawno wymagalnych, a często już zapomnianych, zobowiązań. W niniejszym artykule szczegółowo omówimy, czym jest przedawnienie, jakie są jego terminy, jak skutecznie podnieść stosowny zarzut oraz jakie skutki prawne niesie za sobą jego uwzględnienie przez sąd.

Instytucja przedawnienia ma na celu stabilizację stosunków prawnych i mobilizację wierzycieli do dochodzenia swoich praw w rozsądnym terminie. Z perspektywy dłużnika, wiedza na temat możliwości powołania się na przedawnienie jest kluczowa. Należy jednak pamiętać, że skuteczne podniesienie zarzutu przedawnienia wymaga nie tylko znajomości przepisów, ale także odpowiedniej aktywności procesowej. Zaniedbanie w tym zakresie może prowadzić do przegrania sprawy, nawet jeśli roszczenie faktycznie uległo przedawnieniu.

Czym jest przedawnienie roszczeń w świetle prawa cywilnego?

Przedawnienie roszczeń zostało uregulowane w Kodeksie cywilnym, przede wszystkim w art. 117 i następnych. Zgodnie z definicją, po upływie terminu przedawnienia ten, przeciwko komu przysługuje roszczenie (dłużnik), może uchylić się od jego zaspokojenia. Oznacza to, że roszczenie nie wygasa całkowicie, lecz przekształca się w tzw. zobowiązanie naturalne (niezupełne). Wierzyciel nadal formalnie posiada swoje prawo, ale traci możliwość jego przymusowego wyegzekwowania za pośrednictwem sądu czy komornika, o ile dłużnik skutecznie podniesie zarzut przedawnienia.

Głównym celem instytucji przedawnienia jest zapewnienie pewności obrotu prawnego. Ustawodawca wychodzi z założenia, że długotrwała bierność wierzyciela w dochodzeniu swoich praw nie powinna obciążać dłużnika w nieskończoność. Mobilizuje to wierzycieli do szybkiego działania i egzekwowania swoich należności. Dodatkowo, z upływem czasu gromadzenie dowodów staje się coraz trudniejsze, co mogłoby prowadzić do niesprawiedliwych rozstrzygnięć. Instytucja ta chroni więc dłużnika przed koniecznością odpierania roszczeń, co do których materiał dowodowy mógł ulec zniszczeniu lub zapomnieniu.

Warto podkreślić, że co do zasady, sąd nie uwzględnia przedawnienia z urzędu. Oznacza to, że dłużnik musi aktywnie podnieść zarzut przedawnienia w toku postępowania sądowego. Wyjątek od tej reguły dotyczy roszczeń przysługujących przeciwko konsumentom, gdzie sąd bada kwestię przedawnienia z urzędu, aczkolwiek konsument może zrezygnować z tej ochrony.

Kluczowe terminy przedawnienia – kiedy roszczenie staje się nieważne?

Zrozumienie terminów przedawnienia jest absolutnie kluczowe dla oceny, czy dane roszczenie uległo przedawnieniu. Kodeks cywilny przewiduje ogólne terminy przedawnienia, a także szereg terminów szczególnych, odnoszących się do konkretnych rodzajów umów lub sytuacji prawnych.

Podstawowe terminy przedawnienia, zgodnie z art. 118 Kodeksu cywilnego, wynoszą:

sześć lat – dla roszczeń majątkowych (jest to termin ogólny),
trzy lata – dla roszczeń o świadczenia okresowe (np. czynsz najmu, odsetki) oraz roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej.

Koniec terminu przedawnienia przypada na ostatni dzień roku kalendarzowego, chyba że termin przedawnienia jest krótszy niż dwa lata. To istotna zmiana wprowadzona nowelizacją przepisów, mająca na celu uproszczenie obliczania tych terminów.

Oprócz terminów ogólnych, istnieje wiele terminów szczególnych, np.:

Roszczenia z umowy sprzedaży:
- Dwa lata – roszczenia z tytułu rękojmi za wady fizyczne rzeczy sprzedanej (jeśli kupującym nie jest konsument, a wada została stwierdzona).
- Rok od dnia zapłaty – roszczenie sprzedawcy o dopłatę różnicy ceny.
Roszczenia z umowy o dzieło: Dwa lata od dnia oddania dzieła, a jeżeli dzieło nie zostało oddane – od dnia, w którym zgodnie z treścią umowy miało być oddane.
Roszczenia z umowy zlecenia: Dwa lata – dla roszczeń o wynagrodzenie za spełnione czynności i o zwrot poniesionych wydatków przysługujących osobom, które stale lub w zakresie działalności przedsiębiorstwa trudnią się czynnościami danego rodzaju; to samo dotyczy roszczeń z tytułu zaliczek udzielonych tym osobom. Również dwa lata dla roszczeń z tytułu utrzymania, pielęgnowania, wychowania lub nauki, jeżeli przysługują osobom trudniącym się zawodowo takimi czynnościami albo osobom utrzymującym zakłady na ten cel przeznaczone.
Roszczenia z umowy najmu: Rok – dla roszczeń wynajmującego przeciwko najemcy o naprawienie szkody z powodu uszkodzenia lub pogorszenia rzeczy, jak również roszczeń najemcy przeciwko wynajmującemu o zwrot nakładów na rzecz albo o zwrot nadpłaconego czynszu (liczony od dnia zwrotu rzeczy).
Roszczenia z umowy przewozu: Rok – z pewnymi wyjątkami, np. gdy szkoda wynikła z winy umyślnej lub rażącego niedbalstwa przewoźnika.

Bieg przedawnienia rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stało się wymagalne (art. 120 § 1 KC). Wymagalność roszczenia oznacza moment, od którego wierzyciel może skutecznie żądać od dłużnika spełnienia świadczenia. Jeżeli wymagalność roszczenia zależy od podjęcia określonej czynności przez uprawnionego (np. wezwania do zapłaty), bieg terminu rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stałoby się wymagalne, gdyby uprawniony podjął czynność w najwcześniej możliwym terminie.

Jak skutecznie podnieść zarzut przedawnienia? Krok po kroku

Podniesienie zarzutu przedawnienia jest czynnością procesową, która musi zostać dokonana w odpowiednim czasie i formie. Poniżej przedstawiamy praktyczne wskazówki, jak to zrobić.

Kiedy i gdzie podnieść zarzut?

Zarzut przedawnienia podnosi się w toku postępowania sądowego zainicjowanego przez wierzyciela. Najczęściej dłużnik (pozwany) zgłasza ten zarzut w odpowiedzi na pozew. Jest to pierwszy formalny dokument składany przez pozwanego, w którym może on przedstawić swoje stanowisko i wszelkie zarzuty przeciwko żądaniu pozwu. Możliwe jest również podniesienie zarzutu przedawnienia na późniejszym etapie postępowania, np. w piśmie procesowym lub ustnie do protokołu rozprawy, jednakże optymalnym i najbezpieczniejszym momentem jest odpowiedź na pozew.

Jeśli wierzyciel uzyskał nakaz zapłaty w postępowaniu upominawczym lub nakazowym, dłużnik powinien podnieść zarzut przedawnienia w sprzeciwie od nakazu zapłaty (w postępowaniu upominawczym) lub w zarzutach od nakazu zapłaty (w postępowaniu nakazowym). Niezachowanie terminu na wniesienie tych środków zaskarżenia może skutkować uprawomocnieniem się nakazu i utratą możliwości obrony.

Forma podniesienia zarzutu

Chociaż teoretycznie zarzut przedawnienia można podnieść ustnie do protokołu podczas rozprawy, zdecydowanie zalecana jest forma pisemna. Zapewnia to precyzję sformułowań i stanowi dowód, że zarzut został faktycznie podniesiony. W piśmie procesowym (np. odpowiedzi na pozew, sprzeciwie) należy jasno i jednoznacznie oświadczyć, że dłużnik podnosi zarzut przedawnienia dochodzonego roszczenia.

W treści pisma powinno się wskazać:

Jakiego roszczenia dotyczy zarzut (np. konkretnej faktury, umowy pożyczki).
Datę, od której liczymy bieg terminu przedawnienia (data wymagalności roszczenia).
Jaki termin przedawnienia ma zastosowanie w danym przypadku (np. 3-letni dla roszczeń związanych z działalnością gospodarczą).
Wykazanie, że termin ten upłynął przed wytoczeniem powództwa lub przed podjęciem przez wierzyciela czynności przerywającej bieg przedawnienia.

Choć nie jest to obowiązkowe, warto powołać się na odpowiednie przepisy prawa cywilnego, np. art. 117 § 2 KC oraz art. 118 KC.

Co powinien zawierać kompletny zarzut przedawnienia?

Aby zarzut przedawnienia był skuteczny, musi być nie tylko formalnie poprawny, ale także merytorycznie uzasadniony. Oznacza to konieczność precyzyjnego wyliczenia i udowodnienia, że termin przedawnienia upłynął. Sąd nie będzie domyślał się intencji dłużnika ani prowadził dochodzenia w tym zakresie (poza wspomnianym wyjątkiem dotyczącym konsumentów).

Kluczowe elementy, które powinien zawierać dobrze sformułowany zarzut przedawnienia, to:

Dokładne określenie roszczenia: Należy precyzyjnie wskazać, którego roszczenia (lub jego części) dotyczy podnoszony zarzut. Jeśli pozew obejmuje wiele roszczeń, zarzut może dotyczyć tylko niektórych z nich.
Ustalenie daty wymagalności roszczenia: To punkt wyjścia do obliczenia biegu terminu przedawnienia. Data wymagalności wynika zazwyczaj z treści umowy, faktury (termin płatności) lub przepisów szczególnych.
Wskazanie właściwego terminu przedawnienia: Należy określić, czy w danym przypadku ma zastosowanie ogólny termin 6-letni, 3-letni, czy może jeden z licznych terminów szczególnych.
Obliczenie biegu terminu przedawnienia: Należy wykazać, że od daty wymagalności do daty wniesienia pozwu (lub innej czynności przerywającej bieg przedawnienia) upłynął okres dłuższy niż obowiązujący termin przedawnienia.
Wniosek o oddalenie powództwa: Skuteczne podniesienie zarzutu przedawnienia powinno prowadzić do oddalenia powództwa w całości lub w części objętej przedawnieniem.
Ewentualne odniesienie się do przerwania lub zawieszenia biegu przedawnienia: Jeśli dłużnik wie o okolicznościach, które mogły przerwać lub zawiesić bieg przedawnienia, powinien się do nich ustosunkować, argumentując, dlaczego mimo to roszczenie jest przedawnione.

Przykład: "Pozwany podnosi zarzut przedawnienia roszczenia dochodzonego pozwem o zapłatę kwoty X tytułem niezapłaconej faktury nr Y z dnia Z. Termin płatności ww. faktury upływał dnia A. Roszczenie to, jako związane z prowadzeniem działalności gospodarczej, przedawnia się z upływem 3 lat (art. 118 KC). Bieg terminu przedawnienia rozpoczął się dnia A i upłynął dnia B. Pozew w niniejszej sprawie został wniesiony dnia C, a więc po upływie terminu przedawnienia. W związku z powyższym, wnoszę o oddalenie powództwa w całości."

Skutki podniesienia zarzutu przedawnienia

Skuteczne podniesienie zarzutu przedawnienia przez dłużnika ma doniosłe konsekwencje prawne. Najważniejszym skutkiem jest to, że sąd, po stwierdzeniu zasadności zarzutu, oddala powództwo. Oznacza to, że wierzyciel przegrywa sprawę i nie może uzyskać tytułu wykonawczego (np. wyroku zasądzającego) umożliwiającego przymusowe ściągnięcie długu przez komornika.

Jak wspomniano wcześniej, przedawnione roszczenie nie znika całkowicie, lecz przekształca się w tzw. zobowiązanie naturalne. Oznacza to, że:

Dłużnik nie jest już prawnie zobowiązany do świadczenia.
Jeśli dłużnik dobrowolnie spełni przedawnione świadczenie (np. zapłaci dług nie wiedząc o przedawnieniu lub świadomie chcąc uregulować starą należność), nie może później żądać zwrotu tego świadczenia jako nienależnego (art. 411 pkt 3 KC). Działa tu zasada, że świadczenie spełnione w wykonaniu zobowiązania naturalnego nie podlega zwrotowi.
Przedawnione roszczenie nie może być skutecznie potrącone, chyba że wierzytelność nie była jeszcze przedawniona w chwili, gdy potrącenie stało się możliwe (art. 502 KC).

Warto również pamiętać, że prawomocne oddalenie powództwa z powodu przedawnienia tworzy tzw. powagę rzeczy osądzonej (res iudicata). Oznacza to, że wierzyciel co do zasady nie może ponownie pozwać dłużnika o to samo, przedawnione roszczenie.

Czy sąd uwzględnia przedawnienie z urzędu?

Podstawową zasadą w polskim prawie cywilnym jest, że sąd nie bada kwestii przedawnienia z urzędu, lecz jedynie na zarzut podniesiony przez dłużnika (art. 117 § 2 KC). Oznacza to, że bierność dłużnika w tym zakresie może prowadzić do zasądzenia od niego przedawnionego roszczenia. Jeśli dłużnik nie podniesie zarzutu przedawnienia, sąd nie ma obowiązku (a nawet prawa) samodzielnie weryfikować, czy termin przedawnienia upłynął.

Od tej zasady istnieje jednak bardzo istotny wyjątek, wprowadzony w celu ochrony słabszej strony stosunku prawnego, jaką jest konsument. Zgodnie z art. 117 § 2¹ KC, po upływie terminu przedawnienia nie można domagać się zaspokojenia roszczenia przysługującego przeciwko konsumentowi. Sąd uwzględnia więc przedawnienie roszczeń przeciwko konsumentom z urzędu. Nawet jeśli konsument nie podniesie zarzutu przedawnienia, sąd powinien zbadać tę kwestię i, w razie stwierdzenia przedawnienia, oddalić powództwo.

Należy jednak zaznaczyć, że w wyjątkowych przypadkach sąd może, po rozważeniu interesów stron, nie uwzględnić upływu terminu przedawnienia roszczenia przysługującego przeciwko konsumentowi, jeżeli wymagają tego względy słuszności (art. 117¹ KC). Sąd bierze wówczas pod uwagę w szczególności:

długość terminu przedawnienia;
długość okresu od upływu terminu przedawnienia do chwili dochodzenia roszczenia;
charakter okoliczności, które spowodowały niedochodzenie roszczenia przez uprawnionego, w tym wpływ zachowania zobowiązanego na opóźnienie uprawnionego w dochodzeniu roszczenia.

Konsument ma również prawo zrzec się korzystania z zarzutu przedawnienia, jednak takie oświadczenie, aby było ważne, może być złożone dopiero po upływie terminu przedawnienia i musi być dokonane w odrębnej formie. Zrzeczenie się zarzutu przedawnienia przed jego upływem jest nieważne.

Przerwanie i zawieszenie biegu przedawnienia – co musisz wiedzieć?

Bieg terminu przedawnienia nie zawsze jest niezakłócony. Przepisy Kodeksu cywilnego przewidują sytuacje, w których bieg ten może ulec przerwie lub zawieszeniu. Jest to niezwykle istotne, ponieważ ma bezpośredni wpływ na obliczenie, czy roszczenie faktycznie się przedawniło.

Przerwanie biegu przedawnienia (art. 123 KC)

Przerwanie biegu przedawnienia oznacza, że po każdym przerwaniu termin przedawnienia biegnie na nowo od początku (art. 124 § 1 KC). Czas, który upłynął przed przerwaniem, nie jest wliczany. Bieg przedawnienia przerywa się przez:

Każdą czynność przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw lub egzekwowania roszczeń danego rodzaju albo przed sądem polubownym, przedsięwziętą bezpośrednio w celu dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia. Typowym przykładem jest wniesienie pozwu, złożenie wniosku o zawezwanie do próby ugodowej, złożenie wniosku o wszczęcie egzekucji.
Uznanie roszczenia przez osobę, przeciwko której roszczenie przysługuje. Uznanie może być wyraźne (np. pisemne oświadczenie dłużnika o istnieniu długu, prośba o rozłożenie na raty) lub dorozumiane (tzw. uznanie niewłaściwe, np. częściowa spłata długu, zapłata odsetek, prośba o odroczenie terminu płatności).
Wszczęcie mediacji.

Ważne jest, aby pamiętać, że jeżeli przerwa biegu przedawnienia nastąpiła wskutek czynności w postępowaniu przed sądem (lub innym organem), przedawnienie nie biegnie na nowo, dopóki postępowanie to nie zostanie zakończone (art. 124 § 2 KC).

Zawieszenie biegu przedawnienia (art. 121 KC)

Zawieszenie biegu przedawnienia polega na tym, że przez czas trwania przyczyny zawieszenia termin przedawnienia nie biegnie (zatrzymuje się). Po ustaniu przyczyny zawieszenia, termin przedawnienia biegnie dalej, doliczając czas, który upłynął przed zawieszeniem. Bieg przedawnienia nie rozpoczyna się, a rozpoczęty ulega zawieszeniu co do roszczeń, które:

przysługują dzieciom przeciwko rodzicom – przez czas trwania władzy rodzicielskiej;
przysługują osobom niemającym pełnej zdolności do czynności prawnych przeciwko osobom sprawującym opiekę lub kuratelę – przez czas sprawowania przez te osoby opieki lub kurateli;
przysługują jednemu z małżonków przeciwko drugiemu – przez czas trwania małżeństwa;
z powodu siły wyższej (vis maior) uprawniony nie może ich dochodzić przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw lub egzekwowania roszczeń danego rodzaju – przez czas trwania przeszkody.

Okoliczności przerywające i zawieszające bieg przedawnienia muszą być brane pod uwagę przy analizie, czy dane roszczenie faktycznie uległo przedawnieniu. Ich pominięcie może prowadzić do błędnych wniosków i nieskutecznego podniesienia zarzutu.

Zarzut przedawnienia a roszczenia konsumentów – szczególne regulacje

Jak już sygnalizowano, pozycja konsumenta w kontekście przedawnienia roszczeń została znacząco wzmocniona przez ustawodawcę. Najważniejszą zmianą jest wprowadzenie zasady, że sąd bada z urzędu, czy roszczenie dochodzone od konsumenta nie uległo przedawnieniu (art. 117 § 2¹ KC). Oznacza to, że nawet jeśli konsument (pozwany) nie podniesie aktywnie zarzutu przedawnienia, sąd ma obowiązek samodzielnie zweryfikować tę kwestię. Jeżeli stwierdzi, że roszczenie jest przedawnione, powinien oddalić powództwo.

Ta regulacja ma na celu ochronę konsumentów, którzy często nie posiadają specjalistycznej wiedzy prawniczej i mogliby nieświadomie dopuścić do zasądzenia od nich przedawnionych należności. Jest to istotne odejście od tradycyjnej zasady kontradyktoryjności, gdzie ciężar dbania o swoje interesy spoczywa wyłącznie na stronach postępowania.

Co więcej, przepisy Prawa bankowego oraz ustawy o kredycie konsumenckim również zawierają regulacje wzmacniające pozycję konsumentów w odniesieniu do przedawnionych roszczeń. Zakazują one m.in. podejmowania przez banki czy firmy pożyczkowe działań zmierzających do uzyskania spłaty przedawnionych wierzytelności od konsumentów, jeśli ci nie wyrazili na to zgody po poinformowaniu ich o przedawnieniu. Niestety, praktyka pokazuje, że firmy windykacyjne często próbują dochodzić takich roszczeń, licząc na niewiedzę dłużników.

Dlatego też, mimo że sąd działa z urzędu, konsument powinien być świadomy swoich praw i w razie wątpliwości aktywnie monitorować działania sądu w tym zakresie, a nawet sygnalizować kwestię przedawnienia, jeśli ma co do tego podstawy.

Praktyczne przykłady i najczęstsze błędy

Aby lepiej zobrazować działanie instytucji przedawnienia, rozważmy kilka przykładów:

Przykład 1: Niezapłacona faktura w obrocie B2B. Przedsiębiorca A wystawił przedsiębiorcy B fakturę za wykonaną usługę z terminem płatności 14 dni, który upłynął 1 marca 2020 roku. Roszczenie stało się wymagalne 2 marca 2020 roku. Jako roszczenie związane z prowadzeniem działalności gospodarczej, przedawnia się z upływem 3 lat. Termin przedawnienia upłynąłby z końcem 2023 roku (zgodnie z nowymi zasadami liczenia końca terminu na ostatni dzień roku kalendarzowego). Jeśli przedsiębiorca A wniósłby pozew w lutym 2024 roku, przedsiębiorca B mógłby skutecznie podnieść zarzut przedawnienia.

Przykład 2: Pożyczka prywatna. Anna pożyczyła Piotrowi 5000 zł. Ustalili, że Piotr zwróci pieniądze do 30 czerwca 2017 roku. Roszczenie stało się wymagalne 1 lipca 2017 roku. Jest to roszczenie majątkowe, dla którego ogólny termin przedawnienia wynosi 6 lat. Termin przedawnienia upłynąłby z końcem 2023 roku. Jeśli Anna pozwałaby Piotra w styczniu 2024 roku, Piotr mógłby podnieść zarzut przedawnienia.

Najczęstsze błędy popełniane przez dłużników w kontekście zarzutu przedawnienia to:

Brak podniesienia zarzutu: Najpoważniejszy błąd, który (poza sprawami konsumenckimi) prowadzi do zasądzenia przedawnionego roszczenia.
Spóźnione podniesienie zarzutu: Np. dopiero w apelacji, co może być uznane za spóźnione, jeśli można było go podnieść wcześniej.
Błędne obliczenie terminu przedawnienia: Niewłaściwe ustalenie daty wymagalności lub zastosowanie nieprawidłowego okresu przedawnienia.
Nieuwzględnienie przerwania lub zawieszenia biegu terminu: Np. dłużnik nie wie, że wierzyciel złożył wniosek o zawezwanie do próby ugodowej, co przerwało bieg przedawnienia.
Nieświadome uznanie długu: Np. dłużnik w odpowiedzi na wezwanie do zapłaty prosi o rozłożenie na raty przedawnionego długu, co może być potraktowane jako uznanie roszczenia i przerwanie biegu przedawnienia na nowo.

Podsumowanie – dlaczego zarzut przedawnienia jest tak istotny?

Zarzut przedawnienia jest potężnym instrumentem prawnym, który chroni dłużników przed nieograniczonym w czasie dochodzeniem roszczeń. Jego celem jest zapewnienie stabilności i pewności w obrocie prawnym, a także dyscyplinowanie wierzycieli do terminowego egzekwowania swoich praw. Skuteczne podniesienie tego zarzutu może prowadzić do oddalenia powództwa i uwolnienia dłużnika od obowiązku zapłaty, nawet jeśli pierwotnie dług istniał.

Kluczowe jest jednak, aby dłużnik był świadomy swoich praw i obowiązków procesowych. Poza wyjątkami dotyczącymi konsumentów, sąd nie będzie działał z urzędu. Dlatego tak ważna jest aktywna postawa pozwanego, znajomość przepisów prawa cywilnego dotyczących terminów przedawnienia, ich biegu, przerwania i zawieszenia, a także umiejętność prawidłowego sformułowania i zgłoszenia zarzutu przedawnienia w odpowiednim momencie postępowania sądowego.

Jeśli masz wątpliwości co do tego, czy roszczenie skierowane przeciwko Tobie uległo przedawnieniu, lub potrzebujesz pomocy w sformułowaniu zarzutu przedawnienia, warto skonsultować się z profesjonalnym pełnomocnikiem – adwokatem lub radcą prawnym. Fachowa pomoc prawna może znacząco zwiększyć Twoje szanse na pomyślne zakończenie sporu. Więcej informacji na temat ogólnych zasad prawa cywilnego znajdziesz w naszym artykule o podstawach prawa cywilnego.