Kiedy można skutecznie podnieść zarzut przedawnienia roszczenia? Kompleksowy przewodnik

Instytucja przedawnienia roszczeń jest jednym z fundamentalnych elementów systemu prawa cywilnego, mającym na celu stabilizację stosunków prawnych i ochronę dłużników przed nieograniczonym w czasie dochodzeniem roszczeń. Możliwość podniesienia zarzutu przedawnienia jest kluczowym uprawnieniem dłużnika, które może całkowicie zniweczyć żądania wierzyciela. Zrozumienie, kiedy i jak można z niego skorzystać, jest niezwykle istotne zarówno dla osób fizycznych, jak i przedsiębiorców.

W niniejszym artykule szczegółowo omówimy, czym jest przedawnienie roszczenia, jakie są jego skutki, kiedy rozpoczyna się bieg terminów przedawnienia oraz, co najważniejsze, w jakich okolicznościach i w jaki sposób można skutecznie podnieść zarzut przedawnienia. Zagłębimy się w przepisy Kodeksu cywilnego, analizując zarówno ogólne zasady, jak i szczególne przypadki, aby dostarczyć Państwu kompleksowej wiedzy na ten temat. Prawo cywilne oferuje bowiem precyzyjne narzędzia, ale ich efektywne wykorzystanie wymaga znajomości niuansów.

Czym dokładnie jest przedawnienie roszczenia w świetle prawa cywilnego?

Przedawnienie roszczenia to instytucja uregulowana w art. 117 i następnych Kodeksu cywilnego (dalej: k.c.). Zgodnie z § 1 art. 117 k.c., z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, roszczenia majątkowe ulegają przedawnieniu. Oznacza to, że po upływie określonego w ustawie terminu, dłużnik może uchylić się od zaspokojenia roszczenia, podnosząc właśnie zarzut przedawnienia. Co istotne, samo roszczenie nie wygasa – ono nadal istnieje, ale przekształca się w tzw. zobowiązanie naturalne (niezupełne). Oznacza to, że wierzyciel nie może już skutecznie dochodzić jego spełnienia na drodze sądowej, jeśli dłużnik skorzysta ze swojego uprawnienia.

Głównym celem przedawnienia jest:

Stabilizacja stosunków prawnych: Po pewnym czasie niepewność co do istnienia i możliwości dochodzenia starych roszczeń powinna ustać.
Mobilizacja wierzycieli: Skłania wierzycieli do szybkiego dochodzenia swoich praw, co zapobiega gromadzeniu się niezałatwionych spraw i utrudnieniom dowodowym związanym z upływem czasu.
Ochrona dłużników: Chroni dłużników przed koniecznością przechowywania dowodów spełnienia świadczenia przez nieograniczony czas oraz przed zaskakiwaniem ich żądaniami dotyczącymi dawno minionych zdarzeń.

Należy podkreślić, że przedawnieniu ulegają co do zasady jedynie roszczenia majątkowe. Roszczenia niemajątkowe, takie jak np. ochrona dóbr osobistych, z reguły nie podlegają tej instytucji, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej (np. niektóre roszczenia wynikające z naruszenia autorskich praw osobistych). Ważne jest również, że po upływie terminu przedawnienia ten, przeciwko komu przysługuje roszczenie (dłużnik), może uchylić się od jego zaspokojenia, chyba że zrzeka się korzystania z zarzutu przedawnienia. Jednakże zrzeczenie się zarzutu przedawnienia przed upływem terminu jest nieważne.

Od kiedy liczymy bieg terminu przedawnienia roszczenia?

Zgodnie z ogólną zasadą wyrażoną w art. 120 § 1 k.c., bieg przedawnienia rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stało się wymagalne. Wymagalność roszczenia to stan, w którym wierzyciel ma prawną możliwość żądania od dłużnika spełnienia świadczenia, a dłużnik ma obowiązek je spełnić. Moment ten jest kluczowy dla ustalenia, czy roszczenie uległo już przedawnieniu.

Określenie daty wymagalności zależy od charakteru roszczenia:

Roszczenia terminowe: Jeżeli termin spełnienia świadczenia jest oznaczony (np. zapłata ceny do 15. dnia miesiąca), roszczenie staje się wymagalne z upływem tego terminu. Przykładowo, jeśli faktura miała być zapłacona do 30 czerwca, to roszczenie o zapłatę staje się wymagalne 1 lipca.
Roszczenia bezterminowe: Jeżeli termin spełnienia świadczenia nie jest oznaczony ani nie wynika z właściwości zobowiązania, świadczenie powinno być spełnione niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do wykonania (art. 455 k.c.). W takim przypadku bieg przedawnienia rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stałoby się wymagalne, gdyby wierzyciel podjął czynność (wezwał do zapłaty) w najwcześniej możliwym terminie.
Roszczenia o zaniechanie: Bieg przedawnienia roszczeń o zaniechanie rozpoczyna się od dnia, w którym ten, przeciwko komu roszczenie przysługuje, nie zastosował się do treści roszczenia, tj. podjął działanie, którego miał zaniechać.

Warto pamiętać, że w niektórych przypadkach przepisy szczególne mogą inaczej regulować początek biegu terminu przedawnienia. Na przykład, przy roszczeniach z tytułu czynów niedozwolonych (deliktów), bieg przedawnienia roszczenia o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym rozpoczyna się co do zasady od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się albo przy zachowaniu należytej staranności mógł się dowiedzieć o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia (art. 442¹ § 1 k.c.). Jednakże termin ten nie może być dłuższy niż dziesięć lat od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę.

Podstawowe i szczególne terminy przedawnienia w prawie cywilnym

Kodeks cywilny przewiduje różne terminy przedawnienia w zależności od rodzaju roszczenia. Kluczowy jest tu art. 118 k.c., który stanowi, że jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej, termin przedawnienia wynosi sześć lat, a dla roszczeń o świadczenia okresowe oraz roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej – trzy lata. Warto zaznaczyć, że koniec terminu przedawnienia przypada na ostatni dzień roku kalendarzowego, chyba że termin przedawnienia jest krótszy niż dwa lata.

Przykłady terminów przedawnienia:

Ogólny termin 6 lat: Dotyczy większości roszczeń majątkowych osób fizycznych niebędących przedsiębiorcami, np. roszczenie o zwrot pożyczki udzielonej znajomemu (jeśli nie jest związane z działalnością gospodarczą pożyczkodawcy).
Termin 3 lata dla roszczeń związanych z działalnością gospodarczą: Dotyczy roszczeń przedsiębiorców w związku z ich działalnością, np. roszczenie o zapłatę za sprzedany towar lub wykonaną usługę przez firmę.
Termin 3 lata dla świadczeń okresowych: Dotyczy roszczeń o zapłatę czynszu najmu, dzierżawy, odsetek, alimentów. Przedawniają się one osobno dla każdego okresu.
Termin 2 lata: Na przykład roszczenia z tytułu rękojmi za wady fizyczne rzeczy sprzedanej (art. 568 § 1 k.c.), licząc od dnia wydania rzeczy kupującemu.
Termin 1 rok: Przykładowo, roszczenia z umowy przewozu osób lub rzeczy (art. 778, 792 k.c.), liczone od dnia wykonania przewozu, a gdy przewóz nie został wykonany – od dnia, kiedy miał być wykonany.
Roszczenia stwierdzone prawomocnym orzeczeniem sądu: Roszczenie stwierdzone prawomocnym orzeczeniem sądu lub innego organu powołanego do rozpoznawania spraw danego rodzaju albo ugodą zawartą przed takim organem przedawnia się z upływem sześciu lat (art. 125 § 1 k.c.). Dotyczy to również roszczeń o świadczenia okresowe stwierdzone takim orzeczeniem lub ugodą, należne w przyszłości.

Znajomość właściwego terminu przedawnienia jest absolutnie kluczowa. Pomyłka w tym zakresie może prowadzić do utraty możliwości dochodzenia roszczenia lub, z perspektywy dłużnika, do niepotrzebnego spełnienia świadczenia, które już uległo przedawnieniu. Dlatego też w razie wątpliwości warto skonsultować się ze specjalistą w dziedzinie prawa cywilnego.

Czym jest zarzut przedawnienia i kto może go podnieść?

Zarzut przedawnienia jest czynnością procesową dłużnika, polegającą na oświadczeniu woli, że uchyla się on od zaspokojenia roszczenia wierzyciela z uwagi na upływ ustawowego terminu przedawnienia. Jest to uprawnienie kształtujące, co oznacza, że jego skuteczne podniesienie modyfikuje sytuację prawną – roszczenie staje się niemożliwe do przymusowego wyegzekwowania.

Kto może podnieść zarzut przedawnienia?

Dłużnik: Podstawowym podmiotem uprawnionym do podniesienia zarzutu jest osoba, przeciwko której skierowane jest roszczenie.
Następcy prawni dłużnika: Np. spadkobiercy.
Osoby trzecie mające w tym interes prawny: W pewnych sytuacjach, np. poręczyciel (choć tu sytuacja jest bardziej złożona i zależy od treści umowy poręczenia oraz relacji z dłużnikiem głównym).

Kluczową kwestią jest to, czy sąd uwzględnia przedawnienie z urzędu, czy tylko na zarzut dłużnika. Tutaj nastąpiły istotne zmiany w polskim prawie:

Reguła ogólna (dotycząca głównie przedsiębiorców): Zgodnie z art. 117 § 2 k.c., po upływie terminu przedawnienia ten, przeciwko komu przysługuje roszczenie, może uchylić się od jego zaspokojenia. Oznacza to, że sąd co do zasady nie uwzględnia przedawnienia z urzędu. Dłużnik musi aktywnie podnieść zarzut. Jeśli tego nie zrobi, sąd zasądzi roszczenie, nawet jeśli jest ono obiektywnie przedawnione.
Wyjątek dotyczący konsumentów (od 9 lipca 2018 r.): Wprowadzono art. 117 § 2¹ k.c., który stanowi, że po upływie terminu przedawnienia nie można domagać się zaspokojenia roszczenia przysługującego przeciwko konsumentowi. Oznacza to, że w sporach z konsumentami sąd uwzględnia upływ terminu przedawnienia z urzędu. Konsument nie musi formalnie podnosić zarzutu, chociaż nadal jest to zalecane dla pewności. Sąd powinien zbadać tę kwestię samodzielnie. W wyjątkowych przypadkach sąd może, po rozważeniu interesów stron, nie uwzględnić upływu terminu przedawnienia roszczenia przysługującego przeciwko konsumentowi, jeżeli wymagają tego względy słuszności.

Podniesienie zarzutu przedawnienia przez dłużnika niebędącego konsumentem jest więc jego prawem, a nie obowiązkiem. Zaniechanie tej czynności procesowej może mieć dla niego bardzo negatywne konsekwencje finansowe. Skuteczne podniesienie zarzutu prowadzi do oddalenia powództwa przez sąd.

Jak i kiedy prawidłowo podnieść zarzut przedawnienia w postępowaniu?

Podniesienie zarzutu przedawnienia musi nastąpić w odpowiedniej formie i czasie, aby było skuteczne, zwłaszcza gdy dłużnikiem nie jest konsument (wobec którego sąd bada przedawnienie z urzędu).

Forma podniesienia zarzutu:

W odpowiedzi na pozew: To najczęstszy i najbardziej rekomendowany moment. Dłużnik, otrzymując pozew, powinien w pierwszej kolejności sprawdzić, czy roszczenie nie jest przedawnione. Jeśli tak, zarzut ten należy podnieść jako jeden z głównych argumentów obronnych.
W dalszych pismach procesowych: Jeśli dłużnik nie podniósł zarzutu w odpowiedzi na pozew, może to uczynić później, np. w sprzeciwie od nakazu zapłaty, zarzutach od nakazu zapłaty, czy w piśmie przygotowawczym.
Ustnie do protokołu na rozprawie: Prawo dopuszcza również podniesienie zarzutu ustnie podczas rozprawy sądowej, co zostanie zaprotokołowane. Jednak dla celów dowodowych i precyzji zawsze lepsza jest forma pisemna.

Treść zarzutu:

Oświadczenie o podniesieniu zarzutu przedawnienia powinno być jednoznaczne. Dłużnik powinien wskazać, że roszczenie uległo przedawnieniu, powołując się na odpowiednie przepisy (np. art. 117, 118 k.c.) oraz wskazując datę wymagalności roszczenia i upływ stosownego terminu. Choć nie jest to wymóg formalny, precyzyjne uzasadnienie zarzutu zwiększa jego skuteczność. Należy wykazać, że:

Upłynął określony ustawą termin przedawnienia.
Bieg tego terminu nie został przerwany ani zawieszony (lub jeśli został, to i tak upłynął po ponownym rozpoczęciu biegu).

Ciężar udowodnienia faktu przedawnienia spoczywa co do zasady na dłużniku, który z tego faktu wywodzi skutki prawne. Musi on wykazać, kiedy roszczenie stało się wymagalne i jaki termin przedawnienia ma zastosowanie. Wierzyciel z kolei, chcąc obalić zarzut, może dowodzić, że doszło do przerwania lub zawieszenia biegu przedawnienia.

Kiedy można podnieść zarzut?

Zarzut przedawnienia można podnieść na każdym etapie postępowania sądowego, aż do jego prawomocnego zakończenia, czyli zarówno w pierwszej, jak i drugiej instancji (w postępowaniu apelacyjnym). Jednakże, ze względów taktyki procesowej, najlepiej jest podnieść go jak najwcześniej – już w pierwszym piśmie procesowym kierowanym do sądu (np. w odpowiedzi na pozew lub sprzeciwie od nakazu zapłaty). Zwlekanie z podniesieniem zarzutu może być niekiedy ocenione przez sąd jako działanie na zwłokę, choć samo w sobie nie pozbawia dłużnika tego prawa.

Pamiętajmy, że w przypadku roszczeń przeciwko konsumentom, sąd bierze przedawnienie pod uwagę z urzędu. Nie zwalnia to jednak konsumenta z czujności – warto upewnić się, że sąd tę kwestię dostrzegł i prawidłowo ocenił.

Przerwanie i zawieszenie biegu terminu przedawnienia – co to oznacza?

Bieg terminu przedawnienia nie zawsze jest niezakłócony. Kodeks cywilny przewiduje dwie instytucje, które wpływają na jego upływ: przerwanie i zawieszenie.

Przerwanie biegu przedawnienia (art. 123 k.c.):

Przerwanie oznacza, że po ustaniu przyczyny przerwania, termin przedawnienia biegnie na nowo od samego początku. Czas, który upłynął przed przerwaniem, nie jest wliczany. Bieg przedawnienia przerywa się przez:

Każdą czynność przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw lub egzekwowania roszczeń danego rodzaju albo przed sądem polubownym, przedsięwziętą bezpośrednio w celu dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia. Typowe przykłady to: wniesienie pozwu, złożenie wniosku o zawezwanie do próby ugodowej, złożenie wniosku o wszczęcie egzekucji, zgłoszenie wierzytelności w postępowaniu upadłościowym.
Uznanie roszczenia przez osobę, przeciwko której roszczenie przysługuje. Uznanie może być właściwe (umowa między dłużnikiem a wierzycielem) lub niewłaściwe (każde inne zachowanie dłużnika, które świadczy o jego świadomości istnienia długu, np. prośba o rozłożenie na raty, częściowa spłata, propozycja ugody).
Wszczęcie mediacji.

Po każdym przerwaniu przedawnienia biegnie ono na nowo. W razie przerwania przedawnienia przez czynność w postępowaniu przed sądem lub innym organem, przedawnienie nie biegnie na nowo, dopóki postępowanie to nie zostanie zakończone.

Zawieszenie biegu przedawnienia (art. 121 k.c.):

Zawieszenie oznacza, że przez czas trwania przeszkody powodującej zawieszenie, termin przedawnienia nie biegnie. Po ustaniu przyczyny zawieszenia, termin przedawnienia biegnie dalej (kontynuuje swój bieg), a nie od początku. Czas, który upłynął przed zawieszeniem, jest doliczany. Bieg przedawnienia nie rozpoczyna się, a rozpoczęty ulega zawieszeniu co do roszczeń, które:

Przysługują dzieciom przeciwko rodzicom – przez czas trwania władzy rodzicielskiej.
Przysługują osobom niemającym pełnej zdolności do czynności prawnych przeciwko osobom sprawującym opiekę lub kuratelę – przez czas sprawowania przez te osoby opieki lub kurateli.
Przysługują jednemu z małżonków przeciwko drugiemu – przez czas trwania małżeństwa.
Z powodu siły wyższej (np. wojna, kataklizm) wierzyciel nie może ich dochodzić przed sądem lub innym organem – przez czas trwania tej przeszkody.

Rozróżnienie między przerwaniem a zawieszeniem jest kluczowe. Przerwanie "resetuje" licznik, a zawieszenie go tylko "pauzuje". Dłużnik podnoszący zarzut przedawnienia musi być świadomy tych mechanizmów, gdyż wierzyciel może próbować wykazać, że doszło do przerwania lub zawieszenia, co skutkowałoby tym, że roszczenie jednak nie jest przedawnione.

Kiedy zarzut przedawnienia może być nieskuteczny lub uznany za nadużycie prawa?

Choć zarzut przedawnienia jest potężnym narzędziem w rękach dłużnika, istnieją sytuacje, w których jego podniesienie może okazać się nieskuteczne lub nawet zostać uznane za nadużycie prawa.

Po pierwsze, zarzut będzie nieskuteczny, jeśli roszczenie obiektywnie nie uległo przedawnieniu. Może to wynikać z błędnego obliczenia terminu, jego prawidłowego przerwania lub zawieszenia przez wierzyciela, albo z faktu, że dla danego typu roszczenia obowiązuje dłuższy, szczególny termin przedawnienia, którego dłużnik nie wziął pod uwagę.

Po drugie, istnieje szczególna kategoria roszczeń, które w ogóle nie ulegają przedawnieniu. Są to przede wszystkim:

Roszczenia windykacyjne dotyczące nieruchomości (o wydanie nieruchomości).
Roszczenia negatoryjne dotyczące nieruchomości (o przywrócenie stanu zgodnego z prawem i o zaniechanie naruszeń).
Roszczenia o zniesienie współwłasności.
Niektóre roszczenia związane z ochroną dóbr osobistych (o zaniechanie działania zagrażającego dobru osobistemu).

Po trzecie, dłużnik może zrzec się korzystania z zarzutu przedawnienia. Jednakże, jak już wspomniano, zrzeczenie się zarzutu przedawnienia dokonane przed upływem terminu przedawnienia jest nieważne (art. 117 § 2 k.c.). Dopiero po upływie terminu dłużnik może skutecznie zrzec się podniesienia tego zarzutu. Takie zrzeczenie może być wyraźne (np. pisemne oświadczenie) lub dorozumiane (np. poprzez negocjacje dotyczące spłaty długu po terminie przedawnienia, które jednoznacznie wskazują na wolę uregulowania zobowiązania pomimo jego przedawnienia).

Szczególną sytuacją jest możliwość uznania podniesienia zarzutu przedawnienia za nadużycie prawa podmiotowego, o którym mowa w art. 5 k.c. ("Nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony."). Sąd Najwyższy wielokrotnie podkreślał, że zastosowanie art. 5 k.c. w kontekście zarzutu przedawnienia powinno mieć charakter wyjątkowy i być uzasadnione szczególnymi okolicznościami sprawy. Takie okoliczności mogą zachodzić np. gdy opóźnienie wierzyciela w dochodzeniu roszczenia było nieznaczne i usprawiedliwione, a dłużnik swoim wcześniejszym zachowaniem (np. zwodzeniem wierzyciela, obietnicami zapłaty) przyczynił się do tego opóźnienia lub wywołał u wierzyciela przekonanie, że nie będzie musiał korzystać z drogi sądowej. Ocena, czy podniesienie zarzutu stanowi nadużycie prawa, jest zawsze dokonywana indywidualnie, z uwzględnieniem wszystkich okoliczności danej sprawy.

Podsumowanie i rekomendacje

Instytucja przedawnienia roszczeń i związany z nią zarzut przedawnienia odgrywają kluczową rolę w obrocie prawnym, zapewniając jego pewność i stabilność. Dla dłużnika jest to istotne narzędzie obrony przed roszczeniami, których termin dochodzenia upłynął. Dla wierzyciela zaś, świadomość istnienia terminów przedawnienia jest motywacją do sprawnego i terminowego dochodzenia swoich praw.

Kluczowe aspekty, o których należy pamiętać, to:

Znajomość ogólnych (6 lat) i szczególnych (np. 3 lata dla działalności gospodarczej i świadczeń okresowych) terminów przedawnienia.
Prawidłowe ustalenie momentu wymagalności roszczenia, od którego liczy się bieg przedawnienia.
Rozumienie skutków przerwania (bieg na nowo) i zawieszenia (pauza) biegu przedawnienia.
Świadomość, że co do zasady sąd nie uwzględnia przedawnienia z urzędu wobec przedsiębiorców, a czyni to wobec konsumentów (od 2018 r.).
Konieczność aktywnego podniesienia zarzutu przedawnienia przez dłużnika niebędącego konsumentem, najlepiej w pierwszym piśmie procesowym.

Złożoność przepisów dotyczących przedawnienia, mnogość terminów szczególnych oraz niuanse związane z ich przerwaniem, zawieszeniem czy możliwością uznania zarzutu za nadużycie prawa, sprawiają, że w wielu przypadkach nieodzowna może okazać się pomoc profesjonalnego prawnika. Jeśli mają Państwo wątpliwości co do statusu Państwa roszczeń lub zobowiązań w kontekście przedawnienia, zalecamy skonsultowanie się z adwokatem lub radcą prawnym specjalizującym się w prawie cywilnym. Pozwoli to na rzetelną ocenę sytuacji i podjęcie najkorzystniejszych działań prawnych.